آبزیپروری ( Aquaculture ) بهعنوان یک راهحل برای تأمین پروتئین دریایی برای جمعیت رو به رشد جهان، طی دهههای اخیر رشد چشمگیری داشته است. اما این رشد اقتصادی همراه با چالشهای جدی از نظر رفاه حیوانات (animal welfare) است. اغلب مردم تصور میکنند ماهیپروری بهسادگی مانند پرورش گاو یا مرغ است؛ اما وضعیت واقعی بسیاری از مزارع آبزی بسیار پیچیدهتر و دردناکتر است. در این مقاله، به بررسی علل اصلی درد و رنج ماهیها در مزارع پرورش، پیامدهای اخلاقی و زیستمحیطی، و در نهایت چگونگی ارتباط این وضعیت با انتخابهای غذایی انسان — از جمله مزایای جایگزینهای گیاهی — میپردازیم.
۱. وضعیت رفاه (Welfare) ماهی در آبزیپروری
۱–۱. احساس درد و استرس در ماهیها
شواهد علمی نشان میدهد که ماهیها موجوداتی حساساند و توانایی تجربه استرس و حتی درد را دارند. پژوهشها نشان دادهاند که در سطوح فیزیولوژیکی، ماهیهایی که در شرایط نامطلوب نگهداری میشوند، سطح گلوکوکورتیکوئیدها (هورمون استرس)شان بالا میرود، سیستم ایمنیشان تضعیف میشود و رفتارهایی از خود بروز میدهند که نشانهی پریشانی است. Fisheries Journal+2SpringerLink+2
همچنین، گزارشهایی وجود دارد که نشان میدهند بسیاری از استانداردهای رفاهی برای ماهیها ضعیف یا ناوجود است: تقریباً ۷۰٪ از ماهیهای پرورشی تحت قوانین رفاهی کافی قرار ندارند. Animal Welfare Institute
۱–۲. تراکم زیاد (overcrowding)
یکی از اصلیترین مشکلات در مزارع آبزیپروری تراکم بالای ماهیهاست . در بسیاری از قفسها یا استخرها، تعداد زیادی ماهی در فضای محدود نگهداری میشوند. این وضعیت باعث افزایش استرس، رفتار تهاجمی بین ماهیها، آسیب به بالهها، زخمها و کاهش کیفیت آب به دلیل مصرف اکسیژن زیاد و تجمع ضایعات میشود. v7.ciwf.org.uk+2FoodNavigator.com+2
بهعلاوه، تراکم زیاد منجر به انتشار بیماریها به سرعت بیشتر شده که خود رنج بسیار زیادی برای ماهیها به همراه دارد.
۱–۳. کیفیت پایین آب و محیط نامناسب
نگهداری ماهی در محیطی که شرایط آب بهخوبی کنترل نشده، یکی از دلایل عمده رنج آنهاست. کیفیت پایین آب مانند اکسیژن پایین، افزایش آمونیاک و سیگنالهای شیمیایی ناشی از فضولات باع ث استرس مزمن در ماهیها میشود. en.futurefood4climate.eu
در بسیاری از مزارع، محیط زیست طبیعی ماهی به حداقل تقلیل یافته است: قفسهای ساده یا استخرهای با ساختار یکنواخت، هیچ تحریک محیطی (مثل پناهگاه، گیاه آبزی) ندارند تا ماهی بتواند رفتار طبیعی خود را بروز دهد. چنین مراکزی زندگی طبیعی ماهی را محدود میکنند. en.futurefood4climate.eu
۱–۴. روشهای قتل و ذبح غیرانسانی
یکی از بزرگترین نگرانیها در آبزیپروری، روشهایی است که برای کشتار ماهیها استفاده میشود. برخی از مزارع از روش «ice slurry» (ماهیها را در مخلوط یخ و آب قرار میدهند) استفاده میکنند که میتواند بسیار دردناک باشد و باعث خفگی تدریجی شود. FoodNavigator.com
تحقیقات نشان دادهاند بسیاری از ماهیها پیش از ذبح بهدرستی بیهوش نمیشوند و این مسأله رنج بسیار زیادی را در لحظات انتهایی زندگی بهبار میآورد. ciwf.org
۱–۵. کمبود مقررات و استانداردهای حقوقی
در بسیاری از کشورها، قوانین مربوط به رفاه ماهی بسیار ضعیف یا ناقصاند. برخلاف دامهای زمینی، بسیاری از ماهیهای پرورشی تحت پوشش قوانین رفاهی قرار ندارند یا نظارت کافی بر شرایط پرورش آنها وجود ندارد. Animal Welfare Institute
در حقیقت، پژوهش اخلاقی نشان میدهد که برای بهبود رفاه ماهی، نهتنها شواهد علمی بلکه بازتاب ارزشهای اخلاقی نیز ضروری است. SpringerLink
۱–۶. دانش ناکافی درباره رفتار طبیعی گونهها
یکی دیگر از چالشها این است که برای بسیاری از گونههای پرورشی، ما هنوز شناخت درستی از “نیازهای رفتاری طبیعی” آنها نداریم. برآورده کردن رفاه واقعی ماهی مستلزم فراهم کردن امکان رفتارهای ذاتی (مثل پنهان شدن، جستوجوی غذا، شنا آزاد) است، اما در بسیاری از مزارع این امکانها وجود ندارند. The Guardian+1
به همین دلیل، بسیاری از سیستمهای پرورشی نمیتوانند رفاه واقعی را تضمین کنند.
۱–۷. تأثیر زیستمحیطی و بیماریها
آبزیپروری متمرکز، بخصوص وقتی تراکم بالاست، ریسک گسترش بیماری را زیاد میکند. برای مثال، بیماریهایی مانند استرپتوکوکوزیس در ماهیهای پرورشی گزارش شدهاند. arXiv
عفونت و بیماری بهخاطر استرس و تراکم بالا، باعث رنج جسمی زیادی برای ماهیها میشود. همچنین، ضایعات آبی و مدفوع ماهی میتواند محیط پیرامون قفس پرورشی را آلوده کند که تأثیر منفی بر اکوسیستم دارد. FWI+1
فراتر از آن، فرار ماهیها از قفسها (escape) ممکن است به تداخل ژنتیکی با جمعیت وحشی و انتقال بیماری منجر شود. FWI India
۲. مضرات مصرف محصولات حیوانی آبزیپروری
وقتی ما ماهی پرورشیافته را مصرف میکنیم، نه تنها نادیده گرفتن رنج آنها اتفاق میافتد، بلکه پیامدهای اخلاقی، زیستمحیطی و سلامت انسانی نیز وجود دارد.
۲–۱. پیامد اخلاقی
همانطور که گفته شد، ماهیها موجوداتی احساسیاند و توانایی تجربه درد و استرس دارند. مصرف ماهی پرورشی در معنایی میتواند همدستی در استمرار رنج تعداد بسیار زیادی از موجودات زنده باشد (مطالعهای تخمین زده که میلیاردها ماهی در آبزیپروری قربانی میشوند). Animal Welfare Institute+1
این رنجدهی انبوه، یک دغدغه اخلاقی جدی است و تعهدات ما به موجودات دیگر را به چالش میکشد.
۲–۲. تأثیرات زیستمحیطی
برای تغذیه بسیاری از گونه پرورشی (مانند ماهیهای گوشتخوار چون سالمون)، از خوراکهایی مانند پودر ماهی (fishmeal) و روغن ماهی استفاده میشود که عمدتاً از صید ماهی وحشی تأمین میشود. این امر باعث فشار بر جمعیت ماهیان وحشی میشود و اکوسیستمهای دریایی را تهدید میکند. Lewis & Clark Law School
علاوه بر این، مزارع آبزیپروری تولید ضایعات قابل توجهی دارند که شامل فضولات ماهی و آنتیبیوتیکهاست؛ این ضایعات میتواند به فروپاشی اکوسیستمهای محلی منجر شود، مانند روند اَختُفای اکسیژن در آبها (eutrophication). FWI+1
در نتیجه، مصرف ماهی پرورشی نهتنها مشکلات رفاهی دارد، بلکه بهطور غیرمستقیم به تخریب محیطزیست نیز کمک میکند.
۲–۳. سلامت انسان
بیماریها در مزارع پرورشی میتوانند به انسان نیز منتقل شوند، مخصوصاً زمانی که آنتیبیوتیکها به طور گسترده استفاده شوند. فشار بیماری در مزارع با تراکم بالا نیاز بیشتری به آنتیبیوتیک ایجاد میکند، و این خطر مقاومت آنتیبیوتیکی و انتشار آلودگی به محیط را افزایش میدهد. FWI
همچنین، مصرف ماهیهایی که با روشهای غیر انسانی پرورش و کشتار شدهاند، برای افرادی که دغدغههای اخلاقی و محیطزیستی دارند، میتواند تناقض ایجاد کند.
۳. مزایای مصرف جایگزینهای گیاهی (جایگزین پروتئین ماهی)
با توجه به چالشها و مضرات ذکرشده، جایگزین گیاهی برای مصرف ماهی میتواند راه حل اخلاقی، زیستمحیطی و سلامتمحور باشد.
۳–۱. کاهش رنج حیوانی
اولین و مهمترین مزیت جایگزینهای گیاهی این است که با کاهش وابستگی به آبزیپروری، تعداد زیادی ماهی از رنج حاصل از پرورش فشرده، استرس، بیماری و روشهای ذبح دردناک نجات مییابند.
۳–۲. کاهش فشار بر اکوسیستمهای دریایی
پروتئین گیاهی (مثلاً از سویای غیرتراریخته، نخود، عدس، حبوبات دیگر) میتواند جایگزینی پایدار برای پودر ماهی و روغن ماهی در رژیم غذایی باشد. این تغییر به کاهش صید ماهیان وحشی برای خوراک آبزیپروری کمک میکند و فشار بر جمعیتهای کوچک ماهیان جنگلی را کاهش میدهد.
علاوه بر این، کمبود آلودگی زیستمحیطی ناشی از ضایعات آبزیپروری کاهش مییابد، چرا که گیاهپروری پروتئین انرژی دارد ولی معمولاً آلودگی کمتری نسبت به مزارع آبی تولید میکند.
۳–۳. سلامت بهتر برای انسان
جایگزینهای گیاهی پروتئین، مانند محصولات مبتنی بر سویای گیاهی، عدس یا نخود، فاقد برخی از آلودگیهاییاند که ممکن است در ماهیپروری وجود داشته باشد (مثلاً آنتیبیوتیکها یا آلایندههای زیستمحیطی). همچنین بسیاری از این منابع گیاهی حاوی فیبر، آنتیاکسیدانها، و ترکیبات گیاهی مفید دیگراند که به سلامت عمومی بدن کمک میکنند.
۳–۴. مزایای اخلاقی و اقتصادی
وقتی مصرفکنندگان به جای ماهی پرورشی، جایگزینهای گیاهی را انتخاب میکنند، فشار بازار به تولید متراکم ماهی کاهش مییابد، که ممکن است منجر به بهبود استانداردهای رفاهی در مزارع شود یا حتی کاهش رشد تعداد مزارع بدرفتار.
همچنین، بسیاری از جایگزینهای گیاهی پروتئینی هزینه کمتری برای زمین و منابع دارند و ممکن است برای تولیدکنندگان محلی نیز مزایای اقتصادی به همراه داشته باشد.
۴. راهحلها و آینده بهتر
برای کاهش رنج ماهیها و پیامدهای منفی آبزیپروری، نیاز به ترکیبی از اقدامهای اخلاقی، علمی و سیاستگذاری است:
- افزایش و تقویت مقررات رفاهی: دولتها و سازمانهای بینالمللی باید قوانین مشخصتری برای رفاه ماهی ایجاد کنند — از تراکم دام تا روش ذبح — و بگونگیرها را برای نگهداری استانداردها بهکار گیرند.
- گواهینامههای رفاه ماهی: توسعه استانداردهای خصوصی (مانند اندیکاتورهای رفاه ماهی در تأییدیههای ارگانیک یا اخلاقی) میتواند فشار بازار را برای شرایط بهتر افزایش دهد.
- بهبود شرایط پرورش: استفاده از سیستمهایی با تراکم پایینتر، بهبود کیفیت آب، افزودن ساختارهای محیطی به قفسها (مثل پناهگاهها)، و کنترل دقیق تغذیه و تراکم برای کاهش استرس ماهیها.
- آگاهی مصرفکننده: مصرفکنندگان باید از وضعیت رفاه ماهی در مزارع آگاه شوند و در انتخابهای غذایی خود، تأثیرات اخلاقی و زیستمحیطی را در نظر بگیرند.
- گسترش جایگزینهای گیاهی: سرمایهگذاری در تحقیق و توسعه جایگزینهای گیاهی پروتئینی (مثلاً پروتئینهای گیاهی نوآورانه مثل “ماهی گیاهی” مصنوعی) و تشویق تولیدکنندگان به استفاده از آنها بهجای خوراک مبتنی بر ماهی.
جمعبندی
ماهیپروری صنعتی ، گرچه بهظاهر راهی برای تأمین غذای پروتئینی دریایی است، اما در بسیاری از موارد با رنج زیاد ماهیها همراه است: تراکم بالا، شرایط نامطلوب آب، بیماری، استرس و روشهای ذبح انسانی نیستند یا ناکافیاند. این وضعیت نه فقط یک نگرانی اخلاقی، بلکه یک چالش زیستمحیطی جدی و یک تهدید سلامت عمومی نیز هست.
در مقابل، جایگزینهای گیاهی پروتئینی میتوانند نقش بسیار مهمی در کاهش این رنج ایفا کنند: با کاهش نیاز به آبزیپروری پرتنش، حفاظت از اکوسیستمهای دریایی، ارتقای رفاه حیوانی و حتی بهبود سلامت انسان.
اگر ما به آیندهای اخلاقیتر، پایدارتر و مسئولانهتر فکر کنیم، انتخابهایی مثل پروتئین گیاهی نه تنها مطلوب، بلکه ضروریاند.
منابع
- Compassion in World Farming، «Understanding Fish Welfare: Challenges and Higher Welfare Solutions» v7.ciwf.org.uk
- Animal Welfare Institute، «Study Highlights Lack of Protections for Farmed Fish» Animal Welfare Institute
- Fish Welfare Initiative، «Why Fish Welfare?» FWI
- The Guardian، «Farmed fish suffer pain and stress …» The Guardian
- Journal of Agricultural and Environmental Ethics، «Fish Welfare in Aquaculture: Explicating the Chain of Interactions …» SpringerLink
- New Roots Institute، «The Case for Fish Welfare» newrootsinstitute.org
- FutureFood4Climate، گزارش «Fish Welfare Improvements in Aquaculture» en.futurefood4climate.eu
- PubMed، «Surveying the welfare of farmed fish species … through the fair-fish database» PubMed
- PubMed، «Taking account of fish welfare: lessons from aquaculture» PubMed
- Center for Animal Law Studies (Lewis & Clark)، «The Hidden Costs of Aquaculture … » Lewis & Clark Law School
- Compassion in World Farming، گزارش تحقیقاتی ویژه «trout welfare» در مزارع قزلآلا. ciwf.org
برای مطالعه بیشتر
https://www.linkedin.com/company/Vegland/
https://virgool.io/VegLand
https://sabzito.com/
https://www.instagram.com/mehravamag/
