یوری الکسی‌یویچ گاگارین Yuri Alekseyevich Gagarin، متولد ۹ مارس ۱۹۳۴ و درگذشته در ۲۷ مارس ۱۹۶۸، خلبان و فضانورد شوروی بود که با انجام اولین پرواز سرنشین‌دار به فضا در ۱۲ آوریل ۱۹۶۱، نام خود را به‌عنوان اولین انسان در فضا در تاریخ ثبت کرد. او با فضاپیمای وستوک-۱ (Vostok 1) در مداری به دور زمین با مدت‌زمان ۱۰۸ دقیقه سفر کرد و این دستاورد در اوج رقابت فضایی (Space Race) بین اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده، او را به یک قهرمان جهانی تبدیل کرد. زندگی گاگارین، از کودکی در یک روستای کوچک تا تبدیل شدن به نماد اکتشافات فضایی، داستان الهام‌بخشی از پشتکار و شجاعت است.
کودکی و سال‌های اولیه زندگی یوری الکسی‌یویچ گاگارین
یوری گاگارین در ۹ مارس ۱۹۳۴ در روستای کلوشینو، نزدیک شهر گژاتسک (که بعدها به افتخار او به گاگارین تغییر نام یافت) در استان اسمولنسک روسیه متولد شد. والدین او، الکسی ایوانویچ گاگارین، نجار، و آنا تیموفیونا گاگارینا، کارگر مزرعه لبنیاتی، در یک مزرعه تعاونی (سوخوز) کار می‌کردند. یوری سومین فرزند از چهار فرزند خانواده بود و خواهر بزرگ‌ترش، زویا، نقش مهمی در مراقبت از او داشت. خانواده گاگارین، مانند بسیاری از خانواده‌های شوروی، در طول اشغال نازی‌ها در جنگ جهانی دوم سختی‌های زیادی متحمل شدند. در اکتبر ۱۹۴۱، نازی‌ها کلوشینو را اشغال کردند و مدرسه روستا تعطیل شد، که تحصیلات ابتدایی یوری را متوقف کرد.
تأثیر جنگ جهانی دوم
اشغال نازی‌ها تأثیر عمیقی بر زندگی گاگارین گذاشت. سربازان آلمانی خانه خانواده او را تصرف کردند و گاگارین‌ها مجبور شدند در یک کلبه گلی کوچک زندگی کنند. در سال ۱۹۴۳، دو خواهر و برادر بزرگ‌تر یوری، زویا و والنتین، برای کار اجباری به لهستان فرستاده شدند و تا پایان جنگ در سال ۱۹۴۵ به خانه بازنگشتند. یوری در این دوره به‌عنوان خرابکار علیه نیروهای آلمانی فعالیت کرد؛ برای مثال، با ریختن خاک در باتری‌های تانک‌های آلمانی، به مقاومت کمک کرد. این تجربه‌ها اراده و شجاعت او را تقویت کردند، ویژگی‌هایی که بعدها در حرفه فضانوردی او حیاتی شدند.
آموزش و علاقه به پرواز
پس از جنگ، در سال ۱۹۴۶، خانواده گاگارین به گژاتسک نقل‌مکان کردند و یوری تحصیلات خود را از سر گرفت. او در یک مدرسه ابتدایی محلی ثبت‌نام کرد و به علوم و ریاضیات علاقه نشان داد. معلم ریاضی و فیزیک او، که خود خلبان سابق نیروی هوایی شوروی بود، تأثیر زیادی بر یوری گذاشت. علاقه او به پرواز با دیدن یک هواپیمای یاکوولف که در طول جنگ در روستایش سقوط کرده بود، تقویت شد. در سن ۱۶ سالگی، یوری به‌عنوان کارآموز در یک کارخانه فولاد در لیوبرتسی نزدیک مسکو مشغول به کار شد و همزمان در یک مدرسه شبانه تحصیل کرد. در سال ۱۹۵۱، او در هنرستان فنی ساراتوف پذیرفته شد و در آنجا به باشگاه پرواز محلی پیوست، جایی که پرواز با هواپیماهای سبک مانند یاک-۱۸ را آموخت.
ورود به نیروی هوایی شوروی
در سال ۱۹۵۵، گاگارین به مدرسه خلبانی نیروی هوایی چکالوف در اورنبورگ پیوست. او ابتدا با هواپیمای یاک-۱۸ آموزش دید و سپس به پرواز با جت‌های میگ-۱۵ (MiG-15) پرداخت. با وجود چالش‌هایی مانند مشکلات در فرود هواپیمای دوسرنشینه به دلیل قد کوتاه ۱.۵۷ متری‌اش، گاگارین با استفاده از یک کوسن برای بهبود دید خود، موفق به تکمیل آموزش شد. در نوامبر ۱۹۵۷، او به‌عنوان ستوان نیروی هوایی شوروی فارغ‌التحصیل شد و در پایگاه هوایی لووستاری در نزدیکی مرز نروژ و در شرایط آب‌وهوایی سخت مشغول به خدمت شد. در این زمان، او با والنتینا گوریاچوا ازدواج کرد و دو دختر به نام‌های یلنا و گالینا از او به دنیا آمدند.
انتخاب برای برنامه فضایی
در سال ۱۹۵۹، پس از پرتاب موفقیت‌آمیز ماهواره اسپوتنیک-۱، گاگارین برای برنامه فضایی شوروی داوطلب شد. قد کوتاه او، که امکان جای‌گیری در کپسول کوچک وستوک را تسهیل می‌کرد، یکی از عوامل کلیدی در انتخابش بود. از میان ۱۵۴ خلبان، ۲۰ نفر برای آموزش انتخاب شدند و پس از آزمایش‌های جسمی و روانی سخت، گاگارین و گرمان تیتوف به‌عنوان نامزدهای نهایی برای اولین پرواز فضایی انتخاب شدند. شخصیت گرم، پیشینه کارگری، و عملکرد عالی گاگارین در آموزش، او را به گزینه اصلی تبدیل کرد. در ۸ آوریل ۱۹۶۱، سرگئی کورولف، مهندس ارشد برنامه فضایی، گاگارین را به‌عنوان فضانورد اصلی ماموریت وستوک-۱ انتخاب کرد.
پرواز تاریخی وستوک-۱
در ۱۲ آوریل ۱۹۶۱، یوری گاگارین از پایگاه فضایی بایکونور با فضاپیمای وستوک-۱ به فضا پرتاب شد. این فضاپیما، که بر اساس موشک قاره‌پیمای آر-۷ طراحی شده بود، او را در مداری بیضوی با ارتفاع ۱۶۹ تا ۳۱۵ کیلومتر از سطح زمین قرار داد. پرواز او ۱۰۸ دقیقه طول کشید و شامل یک دور کامل به دور زمین با سرعت ۲۷,۴۰۰ کیلومتر بر ساعت بود. گاگارین با رمز پرواز «کدر» (Cedar، به معنای درخت سرو) با مرکز کنترل ارتباط برقرار کرد و جملاتی مانند «زمین آبی است… چقدر شگفت‌انگیز است» را مخابره کرد. او همچنین سرود میهن‌پرستانه «مام میهن می‌شنود» را زمزمه کرد. به دلیل نگرانی از اثرات بی‌وزنی، فضاپیما به‌صورت خودکار کنترل می‌شد و گاگارین تنها در صورت لزوم می‌توانست با وارد کردن کد «۲۵» کنترل دستی را در دست بگیرد.
فرود و استقبال
گاگارین در ۲۶ کیلومتری جنوب غربی شهر انگلس در منطقه ساراتوف فرود آمد، دورتر از محل پیش‌بینی‌شده. او با چتر نجات از کپسول جدا شد و توسط یک زن محلی و نوه‌اش دیده شد. گاگارین به آن‌ها گفت: «نگران نباشید، من شهروند شوروی هستم و از فضا برگشته‌ام.» او سپس با نیروی هوایی تماس گرفت و موفقیت ماموریت را گزارش داد. این پرواز نه‌تنها یک دستاورد فنی بود، بلکه در اوج رقابت فضایی، برتری شوروی را به نمایش گذاشت و گاگارین را به یک قهرمان ملی و جهانی تبدیل کرد.
پس از پرواز، گاگارین به یک سلبریتی بین‌المللی تبدیل شد. او به کشورهای متعددی از جمله ایتالیا، انگلستان، آلمان، کانادا، و ژاپن سفر کرد تا دستاوردهای شوروی را تبلیغ کند. در سال ۱۹۶۲، او به‌عنوان نماینده در شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی انتخاب شد و به طراحی فضاپیماهای قابل‌استفاده مجدد کمک کرد. گاگارین همچنین به‌عنوان معاون مدیر مرکز آموزش فضانوردان در شهرک ستاره‌ها مشغول به کار شد. او جوایز متعددی از جمله نشان قهرمان اتحاد جماهیر شوروی و نشان لنین دریافت کرد. هر سال، ۱۲ آوریل به‌عنوان «شب یوری» در سراسر جهان گرامی داشته می‌شود.
ممنوعیت از پروازهای فضایی
به دلیل اهمیت گاگارین به‌عنوان یک قهرمان ملی، مقامات شوروی او را از پروازهای فضایی بیشتر منع کردند تا از خطر از دست دادن او جلوگیری کنند. او به‌عنوان خدمه پشتیبان برای ماموریت سویوز-۱ انتخاب شد، اما این ماموریت با سقوط و مرگ ولادیمیر کوماروف، دوست نزدیک گاگارین، به پایان رسید. این حادثه تأثیر عمیقی بر گاگارین گذاشت و او را مصمم کرد که به پروازهای نظامی بازگردد. در فوریه ۱۹۶۸، او آموزش‌های خود را در آکادمی مهندسی نیروی هوایی ژوکوفسکی تکمیل کرد و اجازه پرواز با هواپیماهای نظامی را دریافت کرد.
مرگ تراژیک
در ۲۷ مارس ۱۹۶۸، گاگارین به همراه مربی پرواز خود، ولادیمیر سریوگین، در یک پرواز تمرینی با هواپیمای میگ-۱۵ از پایگاه هوایی چکالوفسکی دچار سانحه شد و در نزدیکی شهر کیرژاچ سقوط کرد. هر دو سرنشین کشته شدند. تحقیقات اولیه نشان داد که تلاطم ناشی از یک هواپیمای سوخوی-۱۱ که در نزدیکی با سرعت مافوق صوت پرواز می‌کرد، احتمالاً باعث از دست رفتن کنترل هواپیمای گاگارین شد. گزارش KGB در سال ۲۰۰۳ همچنین نشان داد که اطلاعات نادرست هواشناسی و وجود مخازن سوخت اضافی روی هواپیما به این حادثه کمک کردند. الکسی لئونوف، فضانورد دیگر، بعدها اظهار کرد که شنیدن دو انفجار در آن روز نشان‌دهنده عبور سوخوی از دیوار صوتی و سپس سقوط هواپیمای گاگارین بود.
نظریه‌های مربوط به مرگ
مرگ گاگارین موضوع گمانه‌زنی‌های متعددی بوده است. برخی معتقدند که این حادثه نتیجه خطای انسانی یا نقص فنی بود، در حالی که دیگران به تئوری‌های توطئه، مانند دخالت عمدی به دلیل اختلافات سیاسی گاگارین با مقامات، اشاره کرده‌اند. گزارش‌های رسمی و تحقیقات بعدی، از جمله گزارش KGB، نشان می‌دهند که ترکیبی از شرایط جوی بد، خطای کنترل ترافیک هوایی، و تلاطم هواپیمای دیگر محتمل‌ترین دلایل هستند. در سال ۲۰۰۷، پیشنهاد تحقیقات جدید با فناوری‌های مدرن مطرح شد، اما مقامات روس آن را غیرضروری دانستند. لاشه هواپیما همچنان در محفظه‌های بسته نگهداری می‌شود.
یوری گاگارین به‌عنوان نماد شجاعت و اکتشاف شناخته می‌شود. شهر گژاتسک به نام او تغییر یافت، و مرکز آموزش فضانوردان در شهرک ستاره‌ها به نام او نام‌گذاری شد. مجسمه‌ها و بناهای یادبود او در سراسر جهان، از مسکو تا لندن، ساخته شده‌اند. شب یوری به‌عنوان جشنی جهانی برای گرامیداشت اکتشافات فضایی برگزار می‌شود. داستان زندگی او، از یک پسر روستایی تا اولین انسان در فضا، الهام‌بخش نسل‌های بعدی برای دنبال کردن رویاهای بزرگ بوده است.
