بازنگری در مصرف شیر در دوران کودکی: پیامدهای گوارشی و فرصت‌های تغذیه‌ای نوین

مقدمه

شیر و محصولات لبنی به‌عنوان یکی از منابع اصلی تأمین پروتئین، کلسیم و ویتامین ‎D برای کودکان شناخته شده‌اند؛ با این حال، در سال‌های اخیر مطالعات متعددی نشان داده‌اند که مصرف شیر ممکن است در برخی کودکان با بروز اختلالات گوارشی یا حساسیت‌های پروتئینی همراه باشد. همچنین از دیدگاه جامع‌تر، مصرف محصولات حیوانی (از جمله شیر و لبنیات) ممکن است برای سلامت بلندمدت کودکان – و نیز سلامت محیط زیست – چالش‌هایی ایجاد کند. در مقابل، منابع جایگزین گیاهی، هرچند که نیازمند دقت هستند، می‌توانند بخشی از راهکار باشند.

مصرف شیر و اختلالات گوارشی در کودکان

حساسیت پروتئین شیر گاو

یکی از مشکلات مهم گوارشی در کودکان، حساسیت به پروتئین شیر گاو (Cow’s‑milk allergy؛ CMA) است. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که سیستم ایمنی کودک به پروتئین‌های موجود در شیر گاو واکنش نشان دهد. مطالعات نشان داده‌اند که CMA در نوزادان و کودکان خردسال نسبتاً شایع است (مثلاً ۰.۵ تا ۳٪ در کودکان زیر سه سال) و می‌تواند منجر به علائمی چون درد شکم، اسهال، استفراغ، خون یا مخاط در مدفوع، رفلاکس یا بلع دردناک شود. MDPI+2Healthier Together+2
به‌عنوان مثال، مطالعه‌ای در شیکاگو نشان داد که کودکانی که در سال اول زندگی ­تشخیص CMA گرفته‌اند، در مقایسه با کنترل‌ها، احتمال بیشتری برای ابتلا به اختلالات عملکردی دستگاه گوارش (FGIDs) داشتند. PubMed

سوء‌هضم لاکتوز

نوع دیگری از اختلال گوارشی مرتبط با شیر، عدم تحمل لاکتوز (Lactose intolerance) است؛ وضعیتی که دستگاه گوارش برای هضم «لاکتوز» (قند شیر) به اندازۀ کافی آنزیم لاکتاز تولید نمی‌کند. در کودکان، این می‌تواند با علائمی چون نفخ، درد شکم، اسهال یا باد شکم خود را نشان دهد. Cedars-Sinai+1

تأثیرات بر میکروبیوتا و اختلالات گوارشی مزمن

مطالعات جدید نشان داده‌اند که کودکانی با CMA میکروبیوتای روده متفاوتی دارند؛ مثلاً کاهش بیفیدوباکتریا یا دیگر گونه‌های مفید، و افزایش برخی گونه‌ها که ممکن است با التهاب روده یا حساسیت‌های روده‌ای همراه باشد. MDPI+1
علاوه بر این، تحقیقاتی نشان داده‌اند که CMA ممکن است با افزایش خطر ابتلا به بیماری التهابی روده کودکان (PIBD) ارتباط داشته باشد. PubMed

اختلالات عملکردی گوارش و مصرف شیر

در بررسی سیستماتیک، آمده است که مصرف پروتئین شیر گاو ممکن است یکی از عوامل مستعدکننده برای اختلالات عملکردی شکم در کودکان باشد؛ هرچند که داده‌ها هنوز کامل نیستند. PubMed
همچنین، در کودکان دارای عدم تحمل یا حساسیت به شیر، حذف شیر یا کاهش مصرف آن غالباً با بهبود علائمی نظیر درد شکم، اسهال یا نفخ همراه است.

چرا مصرف شیر ممکن است برای برخی کودکان «مضر» باشد؟

اگرچه شیر فواید تغذیه‌ای دارد، ولی چند نکته وجود دارد که والدین و مراقبان باید در نظر بگیرند:

1. حساسیت‌های پروتئینی: همان‌طور که گفته شد، خطر حساسیت به شیر گاو در کودکان وجود دارد که می‌تواند با مشکلات گوارشی، پوستی یا تنفسی همراه باشد.
2. عدم تحمل قند شیر (لاکتوز): حتی اگر حساسیت نداشته باشند، بعضی کودکان ممکن است آنزیم لاکتاز کافی نداشته باشند و پس از مصرف شیر دچار علائم گوارشی شوند.
3. ترکیب چربی‌ها و سایر عوامل: برخی معتقدند که مصرف لبنیات ممکن است با افزایش چربی اشباع، کلسترول و پیامدهای قلبی-عروقی در بزرگ‌ترها همراه باشد. برای کودکان شواهد قوی‌تر نیست، ولی توجه به نوع لبنیات مهم است. pcrm.org+1
4. نیاز به تنوع غذایی: در برخی برنامه‌های غذایی، مصرف شیر ممکن است به کاهش مصرف دیگر گروه‌های غذایی بیانجامد و تنوع را کاهش دهد.
5. مسائل محیط‌زیستی و اخلاقی: تولید محصولات حیوانی، از جمله شیر، بار زیست‌محیطی دارد؛ بنابراین از منظر سلامت سیاره و آینده کودکان، توجه به جایگزین‌های گیاهی نیز اهمیت یافته است.

جایگزین‌های گیاهی: مزایا و ملاحظات

مزایای منابع گیاهی

• منابع پروتئینی گیاهی (عدس، لوبیا، نخود، سویا، توفو و…) علاوه بر پروتئین، دارای فیبر، ویتامین‌ها، مواد معدنی و ترکیبات ضدالتهابی هستند که برای سلامت دستگاه گوارش مفیدند. برای مثال، فیبر موجود در این منابع می‌تواند به بهبود حرکت روده، کاهش یبوست یا نفخ کمک کند. Petite Palates
• رژیم‌های مبتنی بر گیاهان پژوهش‌ها نشان داده‌اند که ممکن است با کاهش چربی اشباع و سایر عوامل ریسک مزمن همراه باشند. MDPI
• منابع گیاهی انعطاف‌پذیری بیشتری (از لحاظ تنوع) می‌توانند به رژیم کودک اضافه کنند و ذائقه وی را با غذاهای متنوع‌تر آشنا کنند.

ملاحظات و نکات مهم

• با وجود مزایا، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که رژیم‌های گیاهی (به‌ویژه وگن‌ها) در کودکان ممکن است با کمبودهایی نظیر ویتامین B12، آهن، روی و کلسیم همراه باشند. PubMed+1
• در مورد جایگزین‌های نوشیدنی شیر گیاهی، مطالعه‌ای آمده است که مصرف «شیر گیاهی» به جای شیر گاو با کاهش قد و شاخص توده بدنی همراه بوده است (هرچند هنوز نتایج طولانی‌مدت روشن نیستند). PubMed
• این نکته بسیار مهم است که جایگزین‌های گیاهی غنی‌شده باشند؛ یعنی با کلسیم، ویتامین D، B12 و سایر ریزمغذی‌های مهم. تاکنون برخی انجمن‌های تغذیه هشدار داده‌اند که نوشیدنی‌های گیاهی فاقد غنی‌سازی ممکن است برای کودکان کم‌سن مناسب نباشند. PubMed

توصیه‌های عملی برای والدین و مراقبان

1. در صورتی که کودک پس از مصرف شیر یا لبنیات علائم گوارشی مانند درد شکم، اسهال، مدفوع نرم، نفخ یا یبوست دارد، با پزشک یا متخصص تغذیه درباره احتمال حساسیت یا عدم تحمل شیر مشورت شود.
2. اگر تصمیم به کاهش یا حذف شیر گرفتید، اطمینان حاصل کنید که منابع جایگزین آن (چه لبنیات کم‌لاکتوز، چه گزینه‌های گیاهی غنی‌شده) تأمین‌کننده پروتئین، کلسیم، ویتامین D و سایر ریزمغذی‌ها باشند.
3. برای جایگزین‌های گیاهی: نوشیدنی‌های سویا، بادام، جو، نخود یا مخلوط آن‌ها باید غنی‌شده باشند؛ و بهتر است بخشی از برنامه غذایی متنوع باشند نه تنها منبع شیر جایگزین.
4. به تنوع غذای کودک توجه شود: بذرها، آجیل‌ها، حبوبات، سبزیجات سبز برگ‌دار، غلات کامل بخشی از رژیم باشند تا ریزمغذی‌ها تأمین شود.
5. هر نوع تغییری در رژیم کودک حتماً با مشورت متخصص تغذیه، به خصوص اگر کودک زیر ۲ سال است، انجام شود زیرا دوره رشد سریع بوده و نیازهای تغذیه‌ای بالاست.
6. حتی اگر شیر به‌خوبی تحمل می‌شود، مصرف منطقی آن پیشنهاد می‌شود: ترجیح گرفته شود شیر کم‌چرب یا میان‌چرب، و به‌ همراه یک رژیم متعادل و فعال بودن در کودکان اهمیت دارد.

نتیجه‌گیری

مصرف شیر و لبنیات می‌تواند  با بروز اختلالات گوارشی همراه شود. همچنین، در سطح کلان‌تر، گرایش به کاهش مصرف محصولات حیوانی و جایگزینی آن با منابع گیاهی، با منافع بالقوه برای سلامت دستگاه گوارش، تنوع غذایی و محیط زیست همراه است. اما این نکته مهم است که جایگزینی آگاهانه و با تأمین نیازهای تغذیه‌ای انجام شود، نه صرفاً حذف بدون برنامه. والدین و مراقبان باید با آگاهی، تعادل و با پشتیبانی حرفه‌ای، رژیم غذایی کودک را تنظیم کنند.

منابع

1. Specific Gut Microbiome Signatures in Children with Cow’s Milk Allergy. Nutrients 2024. MDPI
2. Lactose intolerance and gastrointestinal cow’s milk allergy in infants and children – common misconceptions revisited. World Allergy Organization Journal 2017. waojournal.biomedcentral.com
3. Cow Milk Allergy in infancy: a Risk Factor for Functional Gastrointestinal Disorders in Children? 2018. PubMed
4. A Systematic Review on the Impact of Plant-Based Milk Consumption on Growth and Nutrition in Children and Adolescents.   2024. PubMed+1
5. Nutrient Intake and Status in Children and Adolescents Consuming Plant‑Based Diets Compared to Meat‑Eaters: A Systematic Review. 2023. PubMed+1
6. Health Concerns About Dairy. Physicians Committee for Responsible Medicine. 2025. pcrm.org
7. Plant-Based Diets: Are They Good for Kids? HealthyChildren.org. 2025. HealthyChildren.org

برای مطالعه بیشتر

https://cruelty.farm/

https://cruelty.farm/for-animals/

https://cruelty.farm/for-environment/

https://cruelty.farm/for-humans/

https://cruelty.farm/take-action-now/

https://www.linkedin.com/company/Vegland/

https://virgool.io/VegLand

https://huf.ac/

https://sabzito.com/

https://www.instagram.com/mehravamag/